Diễn đàn hợp tác quốc tế Vành đai và Con đường BRI: Lịch sử, điểm nhấn và lộ trình

Mục tiêu tiếp theo của Trung Quốc là trở thành một nước xã hội chủ nghĩa hiện đại, giàu mạnh, dân chủ, văn minh, hài hòa vào năm 2049, thực hiện được “Giấc mộng Trung Hoa” nhân dịp kỷ niệm 100 năm thành lập nước.

Để hiện thực hóa mục tiêu trên, ngay sau khi trở thành Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Trung Quốc (11/2012) và Chủ tịch nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (3/2013), ông Tập Cận Bình đưa ra những kế hoạch, sáng kiến lớn, trong đó có Sáng kiến Vành đai và con đường (BRI).

Những con đường tơ lụa mới

BRI ban đầu có tên Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa được Chủ tịch Tập Cận Bình thông báo trong chuyến thăm Kazakhstan tháng 9/2013. Một tháng sau, khi tham dự Hội nghị thượng đỉnh Diễn đàn Hợp tác kinh tế châu Á-Thái Bình Dương (APEC) lần thứ 21 tại Indonesia, ông Tập Cận Bình tiếp tục công bố “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ XXI”, hình thành đại kế hoạch hồi sinh các tuyến đường tơ lụa huyền thoại của người Trung Hoa hơn 2.000 năm trước với tên gọi Một vành đai - Một con đường (OBOR). Đến tháng 10/2017, OBOR chính thức đổi tên thành BRI, bao gồm ba tổ hợp chính là: Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa trên đất liền (SREB); Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ XXI (CMSR) và Con đường tơ lụa kỹ thuật số (DSR).

BRI ưu tiên “năm kết nối và ba cộng đồng”, bao gồm kết nối chính sách, hạ tầng, thương mại, tài chính và giao lưu nhân dân và cộng đồng cùng quan tâm, cộng đồng cùng vận mệnh và cộng đồng cùng trách nhiệm. BRI kết nối Trung Quốc với thế giới thông qua mạng lưới các hệ thống đường bộ, đường sắt, đường biển và các tuyến cáp quang dọc theo sáu hành lang: Hành lang kinh tế Trung Quốc - Mông Cổ - Nga (CMREC); Hành lang Á - Âu mới (NELB) đi từ các thành phố ven biển của Trung Quốc đến Rotterdam của Hà Lan và Antwerp của Bỉ; Hành lang kinh tế Trung Quốc - Trung Á - Tây Á (CCWAEC) bắt đầu từ khu tự trị Tân Cương đi qua Trung Á, Vịnh Ba Tư, Địa Trung Hải đến bán đảo Arab; Hành lang kinh tế Trung Quốc - Bán đảo Đông Dương (CICPEC) nối Trung Quốc với các nước ASEAN, gồm Việt Nam, Lào, Campuchia, Thái Lan, Myanmar, Malaysia và Singapore; Hành lang kinh tế Trung Quốc - Pakistan (CPEC) chạy từ Tân Cương, Trung Quốc và kết thúc tại cảng nước sâu Gwadar phía Tây Nam Pakistan; Hành lang kinh tế Bangladesh - Trung Quốc - Ấn Độ - Myanmar (BCIMEC) kết nối hai thị trường lớn Trung Quốc và Ấn Độ với khu vực kinh tế Nam Á, Đông Nam Á và Đông Á.

Tuyến SREB trên đất liền bắt đầu từ thành phố Tây An, đi qua 10 thành phố khác của Trung Quốc rồi kết nối với các trung tâm kinh tế, thương mại tại các châu lục Âu - Á như: Almaty (Kazakhstan), Bishkek (Kyrgyzstan), Samarcanda (Uzbekistan), Dushanbe (Tajikistan), Teheran (Iran), Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ), Moscow (Nga), Duisburg (Đức) và Rotterdam (Hà Lan) tới điểm cuối của “Con đường tơ lụa trên biển” tại Venice (Italy).

Tuyến hàng hải CMSR bắt đầu từ thành phố Phúc Châu, tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc rồi tỏa xuống phía Đông qua các nước ASEAN, vượt eo biển Malacca, trở về hướng Tây rồi chạy dọc các quốc gia thuộc Ấn Độ Dương, qua khu vực Biển Đỏ và Địa Trung Hải để kết nối với Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa trên đất liền tại Venice (Italy).

Tuyến DSR hình thành năm 2015 và đẩy mạnh phát triển từ tháng 5/2017. Các ưu tiên cho DSR bao gồm các tuyến cáp quang Internet dưới biển kết nối Trung Quốc với châu Á, châu Âu và châu Phi, hạ tầng công nghệ thông tin tiên tiến cho các quốc gia tham gia BRI, bao gồm mạng viễn thông 5G, dữ liệu lớn, thương mại điện tử, thành phố thông minh và hệ thống vệ tinh đa chức năng… Đến nay, DSR có 46 nước tham gia trong số 150 quốc gia BRI. Trung Quốc chi khoảng 79 tỷ USD cho các dự án DSR.

Khi đại dịch Covid-19 bùng phát, nhu cầu về giám sát sức khỏe kỹ thuật số ở các quốc gia BRI tăng cao, Trung Quốc bắt đầu triển khai các dự án giám sát, theo dõi sức khỏe trên cơ sở hạ tầng DSR, hình thành Con đường tơ lụa y tế để hỗ trợ hạ tầng y tế cho các nước BRI.

Ngoài các trụ cột ưu tiên trên, dù không thường xuyên được thảo luận, BRI bao hàm ý nghĩa đối với chính sách không gian của Trung Quốc. Bắc Kinh coi việc phát triển năng lực vũ trụ là trọng tâm vươn lên thành một siêu cường toàn diện về kinh tế và quân sự. Nếu như trước năm 2007, Trung Quốc không thể thực hiện quá 10 vụ phóng/năm thì trong năm năm trở lại đây, nước này đã tiến hành trên 150 vụ phóng - nhiều hơn so với bất cứ quốc gia nào khác. Chương trình không gian của Trung Quốc không chỉ nhằm xây dựng căn cứ trên Mặt trăng, mà còn khai thác không gian bằng các vệ tinh dẫn đường có khả năng hỗ trợ giao thông vận tải trên đất liền và các hành lang hàng hải mà Trung Quốc đang xây dựng trong khuôn khổ BRI.

Thúc đẩy toàn cầu hóa mới

Với nhiều điều chỉnh chiến lược kể từ khi ra đời, BRI sau một thập kỷ triển khai đã đạt nhiều thành tựu trên các phương diện. Peter Cai - nhà nghiên cứu tại Viện chính sách quốc tế Lowy (Australia) nhận xét: “Trung Quốc chính là phương án thay thế cho Mỹ ở vai trò người thúc đẩy toàn cầu hóa. Trong trường hợp này, toàn cầu hóa được thực hiện bằng bê tông với đường sắt, cao tốc, các hệ thống đường dẫn nhiên liệu, hệ thống cáp quang, vệ tinh dẫn đường và các cảng biển”.

Theo trang web silkroadbriefing.com, đến tháng 8/2023, đã có 215 thoả thuận hợp tác với 155 quốc gia trong khuôn khổ BRI và 32 tổ chức quốc tế. Tổng dân số các quốc gia tham gia BRI chiếm tới 75% dân số thế giới và chiếm một phần hai GDP toàn cầu.

Để triển khai BRI, chính phủ Trung Quốc đã thành lập ba thiết chế tài chính, bao gồm Quỹ Con đường tơ lụa (SRF) với số vốn dự tính 40 tỷ USD, Ngân hàng Đầu tư kết cấu hạ tầng châu Á (AIIB) với nguồn vốn 100 tỷ USD và Ngân hàng Phát triển mới (NDB) khởi đầu với số vốn 100 tỷ USD. Theo Hội đồng Quan hệ đối ngoại (CFR, Mỹ), hiện Trung Quốc chi khoảng 1 nghìn tỷ USD cho BRI và có thể tăng lên đến 1,3 nghìn tỷ USD vào năm 2027. Còn theo Ngân hàng thế giới (WB), đến năm 2030, khi BRI hoàn thành, tổng chi phí có thể lên tới 8 nghìn tỷ USD. BRI giúp 7,6 triệu người trên thế giới thoát nghèo cùng cực và 32 triệu người thoát nghèo vừa phải.

Trung Quốc luôn khẳng định BRI là sáng kiến thương mại, thúc đẩy sự hợp tác giữa các nước, các khu vực, không chỉ trong lĩnh vực kinh tế mà còn cả văn hóa, xã hội, giao lưu nhân dân, mang lại lợi ích cho tất cả. Tuy nhiên, sáng kiến này cũng dấy lên lo ngại ở một số quốc gia bởi các “con đường tơ lụa” đi qua một số quốc gia đang có tranh chấp lãnh thổ trên biển, đất liền hoặc có liên quan đến chủ quyền lãnh thổ với Trung Quốc hoặc đồng minh của Bắc Kinh. Mặt khác, phần lớn quốc gia mà hai con đường đi qua đều nằm ở khu vực giàu tài nguyên nhưng nghèo đói và bất ổn về chính trị, cạnh tranh địa chính trị đang gay gắt. Bên cạnh đó, sự gia tăng về các hoạt động khủng bố, xung đột sắc tộc, biến đổi khí hậu, dịch bệnh… cũng là những trở ngại cho chính Trung Quốc và các quốc gia tham gia BRI.

Vạch lộ trình cho tương lai

Tiếp tục đẩy mạnh hợp tác BRI, Trung Quốc tổ chức các hội nghị, diễn đàn quốc tế, mời lãnh đạo các nước BRI hoặc đang quan tâm đến Sáng kiến này tham gia. Tháng 5/2017, Diễn đàn cấp cao hợp tác quốc tế Vành đai và con đường lần đầu tiên được tổ chức tại Bắc Kinh, dưới sự chủ trì của Chủ tịch Tập Cận Bình. Với chủ đề “Vành đai và con đường: Hợp tác vì thịnh vượng chung”, Diễn đàn có sự tham dự của lãnh đạo cấp cao 28 quốc gia và tổ chức quốc tế gồm: Nga, Kazakhstan, Ba Lan, Belarus, Serbia, Czech, Hungary, Uzbekistan, Thụy Sỹ, Hy Lạp, Italy, Tây Ban Nha, Thổ Nhĩ Kỳ, Pakistan, Việt Nam, Campuchia, Malaysia, Indonesia, Philippines, Lào, Sri Lanka, Mông Cổ, Myanmar, Kenya, Chile, Argentina, Fiji, Ethiopia, cùng với Tổng thư ký Liên hợp quốc, Chủ tịch WB và Giám đốc IMF…

Diễn đàn cấp cao BRI lần thứ hai tháng 4/2019 với chủ đề “Định hình tương lai chung tươi sáng hơn” thu hút hơn 5.000 đại biểu, từ 150 quốc gia và lãnh đạo của hơn 90 tổ chức quốc tế. Đặc biệt, diễn đàn có sự tham dự của nguyên thủ, người đứng đầu chính phủ của 36 quốc gia và các tổ chức quốc tế trong đó có: Nga, Czech, Thụy Sỹ, Italy, Bồ Đào Nha, Hy Lạp, Chile, Hungary, cùng với Tổng thư ký LHQ, Giám đốc IMF... Phát biểu khai mạc diễn đàn, Chủ tịch Tập Cận Bình kêu gọi các bên tham gia BRI tiếp tục thúc đẩy sáng kiến hướng tới những mục tiêu phát triển bền vững, chất lượng cao, duy trì nguyên tắc hợp tác cùng chia sẻ lợi ích, cùng nỗ lực và tham vấn rộng rãi.

Theo China Daily, Diễn đàn cấp cao hợp tác quốc tế BRI lần thứ ba được tổ chức tại Bắc Kinh, từ ngày 17-18/10/2023. Theo Bộ Ngoại giao Trung Quốc, Diễn đàn sẽ có đại diện của hơn 130 quốc gia và 30 tổ chức quốc tế tham dự. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Vương Văn Bân cho biết, Trung Quốc coi việc tổ chức Diễn đàn lần này là cơ hội để vạch ra lộ trình cho tương lai, hướng tới phát triển xanh, mở ra kỷ nguyên mới với những lợi ích chung, tình hữu nghị và mối quan hệ giữa các dân tộc, sự học hỏi lẫn nhau giữa các nền văn minh.