Giải mã gen-Mặt trận mới của cạnh tranh Mỹ-Trung Quốc

Dưới đây là những nhận định của nhà báo Nicolas Sridi, tác giả bài viết Giải mã gen: Chiến trường mới của Mỹ và Trung Quốc đăng trên trang mạng châu Á Asialyst số ra gần đây.

Vào năm 2003, sau hơn 10 năm nghiên cứu, giới khoa học quốc tế xôn xao vì lần đầu tiên trong lịch sử, bộ gen của con người đã được giải mã hoàn toàn. Đó là kết quả của một nỗ lực quốc tế chưa từng có với ngân sách gần 3 tỷ Euro (3,63 tỷ USD).

Vào thời điểm đó, dường như có rất nhiều ứng dụng, về nghiên cứu cơ bản, y học dự phòng, sinh sản và thậm chí là liệu pháp gen. Tuy nhiên, cũng phải mất gần hai thập niên thì khái niệm giải mã gen mới trở nên quen thuộc với công chúng, nhất là trong bối cảnh cuộc khủng hoảng Covid-19 với các biến thể mới.

Nhờ phân tích bộ gen của các biến thể mà các nhà nghiên cứu mới có thể vừa phân biệt vừa đánh giá được mức độ nguy hiểm của chúng.

Có nhiều phương pháp giải mã gen và những phương pháp tiên tiến nhất cần có các thiết bị chuyên biệt, nhất là thiết bị giải mã ADN. Việc sản xuất những thiết bị công nghệ cao này phần lớn do các công ty Mỹ thống trị.

Trong số 10 nhà sản xuất thiết bị giải mã gen thế hệ mới, có tới 5 doanh nghiệp là của Mỹ. Đứng đầu thế giới là Illumina, công ty Mỹ có doanh thu cao gấp đôi so với tổng doanh thu của tất cả các đối thủ cạnh tranh cộng lại.

Thế nhưng, trong bảng xếp hạng toàn cầu này, Trung Quốc cũng nổi lên với công ty BGI (Beijing Genomics Institute) xếp ở vị trí thứ ba. Châu Âu không hoàn toàn nằm ngoài cuộc chơi, bởi Anh và Đức cũng có doanh nghiệp lọt vào nhóm các công ty hàng đầu thế giới. Tuy nhiên, rõ ràng là Trung Quốc có vị thế đáng được nhìn nhận kỹ càng hơn.

Sự vươn lên của "gã khổng lồ" Trung Quốc

Trong cuộc chạy đua về phát minh, sáng chế, Trung Quốc lâu nay đã tìm cách vươn lên hàng đầu trong các lĩnh vực tiên phong. Mạng di động 5G, trí thông minh nhân tạo nằm trong số các lĩnh vực mà Trung Quốc đang dẫn trước và khiến nhiều nước, nhất là Mỹ, lo ngại và tăng cường hành động để đối phó.

Liên quan đến lĩnh vực giải mã gen, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình coi đây là một ưu tiên trong kế hoạch 5 năm lần thứ 13 (giai đoạn 2016-2020), nhưng thực ra Bắc Kinh đã quan tâm đến giải mã gen từ trước đó.

Trung Quốc bắt đầu tiến hành các nghiên cứu cơ bản về giải mã gen từ năm 1994 và tham gia dự án quốc tế về giải mã bộ gen người vào năm 1999 với mục tiêu là giải mã được 1% gen người. Doanh nghiệp BGI tham gia dự án và được hưởng rất nhiều hỗ trợ tài chính từ Nhà nước.

Từ năm 2002 đến năm 2005, chính phủ đã đầu tư gần 200 triệu USD vào nhiều trung tâm nghiên cứu gen. Tuy nhiên, khi dự án quốc tế chấm dứt, ngân quỹ Nhà nước cạn kiệt, BGI chuyển đến Hàng Châu và hưởng sự hỗ trợ tài chính từ chính quyền địa phương.

Tại Hàng Châu, công ty đã giải mã bộ gen lúa vào năm 2002, công trình nghiên cứu được đăng trên trang nhất của Tạp chí khoa học Science, đến năm 2003 thì giải mã được bộ gen của virus SARS và phát triển một bộ dụng cụ giải mã gen. Trong khoảng thời gian đó, ở Trung Quốc chỉ có BGI là thành công trong việc chuyển đổi từ một trung tâm nghiên cứu thuần túy thành một công ty bán tư nhân theo định hướng thị trường.

Đến năm 2007, BGI chuyển trụ sở đến Thâm Quyến và bắt đầu lao vào cuộc đua toàn cầu về công nghệ phân tích gen. Ban đầu, để có thể cung cấp dịch vụ giải mã gen, BGI đã mua với số lượng lớn thiết bị giải mã gen của phương Tây, đặc biệt là của hãng Mỹ Illumina. Mục tiêu của BGI là có thể giải mã gen ở quy mô rất lớn và chuyên về phân tích dữ liệu thô.

Năm 2010, công ty Trung Quốc vươn ra thị trường quốc tế, thành lập BGI Americas tại Massachusetts, Mỹ và BGI Europe ở Đan Mạch.

Tập đoàn BGI tung dịch vụ thương mại đầu tiên vào năm 2012 và đặc biệt là đã thành công trong việc mua lại công ty khởi nghiệp Complete Genomics của Mỹ vào năm 2013 với giá 118 triệu USD. Đây là một bước ngoặt, bởi nhờ các công nghệ và sáng chế mua của nước ngoài, BGI có thể phát triển đầy đủ các nền tảng giải mã của riêng họ.

Thực ra, khi đó công ty Mỹ Illumina đã cố gắng ngăn chặn thương vụ bằng cách coi đó là mối nguy hiểm cho an ninh quốc gia Mỹ. Thế nhưng, đề nghị của Illumina vào thời điểm đó đã bị Chính quyền Mỹ từ chối. Nếu vào bối cảnh hiện nay, rất có thể kiến nghị của Illumina sẽ được Washington thông qua.

Hiện giờ, BGI đã mở một công ty con tại châu Á-Thái Bình Dương với các cơ sở ở Nhật Bản, Thái Lan, Australia và Singapore. Tập đoàn Trung Quốc này cũng có nhiều văn phòng và phòng thí nghiệm ở California (Mỹ), London (Anh) và đang tiếp tục mở rộng ra quốc tế.

Mặc dù công ty Illumina của Mỹ vẫn luôn dẫn đầu về kinh doanh thiết bị giải mã gen, nhưng BGI của Trung Quốc lại hướng đến dịch vụ nhiều hơn, cho phép công ty cung cấp dịch vụ giải mã toàn bộ bộ gen chỉ với giá 100 USD/người.

Cuộc đua dữ liệu gen

Tất cả các công ty trong lĩnh vực giải mã gen hiện giờ đều được hưởng lợi từ hiệu ứng Covid-19: doanh số bán hàng tăng vọt, dù là về xét nghiệm tầm soát hay truy vết các biến thể của virus SARS-CoV2.

Ông Benjamin Belot, Phó Giám đốc của Kurma Partners, một quỹ đầu tư châu Âu chuyên về khoa học đời sống và cũng là chuyên gia về y tế kỹ thuật số, giải thích rằng ban đầu, các công ty trên thị trường đặt cược vào các xét nghiệm gen để phát hiện bệnh tật, coi đó là một động lực cho sự phát triển của ngành, chẳng hạn ngày nay chúng ta biết rằng một số đột biến gen nhất định khiến người ta đặc biệt dễ có nguy cơ bị ung thư.

Ngoài ra, giải mã gen còn được ứng dụng vào các chẩn đoán trước sinh. Hiện nay, đó là những công cụ quan trọng của y học và được sử dụng ngày càng nhiều nhưng không liên quan đến đại chúng. Nếu nhìn vào thị trường đặc biệt này, thì thực chất các ứng dụng về tìm kiếm phả hệ phát huy tốt hiệu quả, đặc biệt là ở Mỹ.

Tiếp cận “Big Data về gen” là điều cần thiết cho sự phát triển của ngành gen. Quả thực, trong quá trình giải mã hoàn toàn một bộ gen người, hiện giờ các nhà khoa học mới chỉ hiểu được khoảng 20%. Đối với phần còn lại, cần có khả năng kiểm tra chéo rất nhiều dữ liệu và xác định các dấu ấn sinh học đặc thù.

Để có được những kết quả chuẩn xác, điều quan trọng nhất, hơn cả những tiến bộ về lý thuyết, là phải tiếp cận được nhiều nhất có thể các dữ liệu về gen.

Chuyên gia Benjamin Belot lưu ý ở mức độ tiếp cận dữ liệu đó, Trung Quốc là một trường hợp đặc biệt. Trên thực tế, dữ liệu y tế và gen ở Trung Quốc được coi là tài sản nhà nước. Do đó, các cơ quan nhà nước Trung Quốc có khả năng truy cập vào một cơ sở dữ liệu khổng lồ, nhưng ít bị ràng buộc về mặt pháp lý. BGI chính là công ty quản lý Ngân hàng gen quốc gia Trung Quốc (CNGB), một dự án được nhà nước tài trợ trị giá 1 tỷ USD.

Mối liên hệ giữa nhà nước Trung Quốc, công ty BGI và các dữ liêu gen hiện giờ là tâm điểm của một cuộc tranh luận gay gắt ở Mỹ. Công ty Trung Quốc bị Mỹ tố cáo muốn xâm nhập vào các phòng thí nghiệm và bệnh viện Mỹ thông qua hoạt động tài trợ và các quan hệ đối tác khác chỉ nhằm lấy cơ sở dữ liệu.

Báo cáo của Ủy ban an ninh quốc gia Mỹ về trí thông minh nhân tạo, mới đây được đệ trình lên Tổng thống Joe Biden, nhấn mạnh: “Sự vươn ra toàn cầu của 'gã khổng lồ' Trung Quốc BGI về ngành gen đặt ra những mối đe dọa cho lĩnh vực công nghệ sinh học tương tự như mối đe dọa của tập đoàn Huawei trong ngành viễn thông".

Cuộc chạy đua về giải mã gen và thu thập dữ liệu gen trên hành tinh đã bắt đầu với hai cực trỗi dậy nhanh chóng là Trung Quốc và Mỹ.

Theo một cách nào đó, có thể nói bộ gen của chúng ta có giá đắt như vàng.